ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΩΝ ΦΩΤΑΡΩΝ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ

Για μία ακόμη χρονιά θα πραγματοποιηθεί ανήμερα των Θεοφανίων το έθιμο-δρώμενο των Φωταρών από τον Αθλητικό και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Παλαιοκάστρου. Κάτοικοι και επισκέπτες θα διασκεδάσουν στο προαύλιο του πρώην δημοτικού σχολείου του χωριού στις 2.30 μ.μ. με ζωντανή ορχήστρα μεζέδες και κρασί. Παράλληλα στα γραφεία του Συλλόγου θα λειτουργεί έκθεση ασπρόμαυρης φωτογραφίας. Η εκδήλωση τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Πολυγύρου.

ΟΙ ΦΩΤΑΡΟΙ

ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ 6 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ

Κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός για το Παλαιόκαστρο από πολύ παλιά είναι «Οι Φωταροί». Παραμονή αλλά και ανήμερα των Θεοφανίων πραγματοποιείται εδώ και χρόνια, ένα έθιμο με μορφή δρώμενου, που ίσως είναι και μοναδικό, σε ό,τι αφορά το εθιμοτυπικό του, στον ελληνικό χώρο. Την ονομασία του την οφείλει στην ημέρα που πραγματοποιείται, την ημέρα των Φώτων.

Λαϊκό Δρώμενο, όπως μας αποκαλύπτει και η ίδια η λέξη, είναι το είδος εθίμου που έχει δράση. Είναι σα μια μορφή λαϊκού θεάτρου, με την συλλογική συμμετοχή μιας ομάδας ατόμων από την ίδια κοινότητα. Αυτή η λαϊκή ομάδα συντηρεί, διατηρεί και αναβιώνει αυτή την πρωτότυπη και αυθεντική παράδοση του τόπου.

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ

Προάγγελος της τέλεσης του δρώμενου είναι το χαρμόσυνο χτύπημα της καμπάνας στην εκκλησία του χωριού μας, το απόγευμα της παραμονής των Θεοφανείων.

Την παραμονή λοιπόν και κατά το σούρουπο μαζεύονται οι Φωταροί στην εκκλησία του χωριού, στον Αϊ-Θανάση. Αφού χτυπήσουν την καμπάνα, ορκίζεται ο «Βασιλιάς».

Η «ορκωμοσία» είναι απλή και συμβολική. Μπροστά στην εικόνα του Αγίου κάνει τρεις μετάνοιες για να πάρει την ευλογία του. Είναι αυτός που θα φορέσει την παραδοσιακή κάπα των βοσκών και τα κουδούνια και θα σύρει το χορό την άλλη μέρα.

Στη συνέχεια όλοι οι Φωταροί γυρίζουν τα σπίτια του χωριού προσφέροντας απλόχερα την ευθυμία και τη χαρά σε όλους τους συγχωριανούς και λέγοντας τα κάλαντα των Φώτων. Αυτά έχουν τις ιδιαιτερότητές τους, αφού υπάρχει τραγούδι για κάθε μέλος της οικογένειας.

Υπάρχει τραγούδι, α) για τον «Άρχοντα και την Αρχόντισσα» δηλαδή τον νοικοκύρη του σπιτιού και τη σύζυγό του, β) για το «Λεβέντη» δηλαδή για το ελεύθερο αγόρι του σπιτιού, γ) για την «Κόρη» την ελεύθερη κοπέλα, δ) το «Αστρούδι» δηλαδή το μικρό παιδί της οικογένειας, ε) για την «Πόζα» δηλαδή τη χήρα γυναίκα και στ) τέλος όλα τα κάλαντα τελειώνουν με τα «Σπίτια» το τραγούδι του σπιτιού.
Βέβαια όπως είναι φυσικό, ανάλογα με τα άτομα της οικογένειας λέγονται και οι ανάλογες στροφές του τραγουδιού.

Σε κάθε σπίτι η νοικοκυρά έχει ετοιμάσει τα απαραίτητα κεράσματα για τους Φωταρούς. Υπάρχει παντού ένα ποτήρι τσίπουρο καθώς και μεζέδες, αλλού νηστίσιμους μιας και είναι μέρα νηστείας και αλλού λουκάνικο και χοιρινό από το γουρούνι που σφάχτηκε τα Χριστούγεννα. Το τσίπουρο είναι απαραίτητο για να ζεστάνει τους Φωταρούς σε μια τόσο κρύα νύχτα, αλλά και να τους ευθυμήσει κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους από σπίτι σε σπίτι.

ΑΝΗΜΕΡΑ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Αφού οι Φωταροί έχουν γυρίσει όλα τα σπίτια του χωριού το βράδυ της παραμονής, τελευταίο σπίτι αφήνουν, για τη μέρα των Φώτων, το σπίτι του παπά. Όταν σχολάσει η εκκλησία και έχει γίνει ο Αγιασμός των νερών, πηγαίνουν και στον παπά του χωριού, για τον οποίο υπάρχει ιδιαίτερο τραγούδι.

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΔΡΩΜΕΝΟΥ

Ο «Βασιλιάς»

Ο βασιλιάς, είναι αυτός που την προηγούμενη μέρα ορκίστηκε μπροστά στην εικόνα του Αγίου Αθανασίου. Φοράει το ταλαγάνι (παραδοσιακή κάπα των βοσκών), φορτώνεται με μεγάλα κουδούνια τα οποία κάνουν εκκωφαντικό θόρυβο. Βάζει στην πλάτη του, κάτω από το ταλαγάνι, ένα μαξιλάρι, ώστε να φαίνεται καμπούρης και πιο αστείος. Κρατάει ένα μεγάλο ξύλινο σπαθί με το οποίο κάνει κινήσεις-παραγγέλματα. Τον χρησιμεύει για να χτυπά ή να αποθαρρύνει τους «ανεπιθύμητους» αλλά και να τιμωρεί τους «ανυπάκουους» του χορού. Είναι αυτός που σέρνει πρώτος το χορό.

Ο «Μάγειρας»

Είναι ντυμένος τσολιάς. Δεν χορεύει μαζί με τους άλλους Φωταρούς, αλλά κάθεται στη μέση του χορού δίπλα στο λουκάνικο. Κρατάει ένα μεγάλο ξύλινο σπαθί, αλλά δεν ακολουθεί τα παραγγέλματα του «Βασιλιά». Έργο του είναι να φυλάει το λουκάνικο.

Οι «Φωταροί»

Είναι ντυμένοι με παραδοσιακές στολές και αποτελούν το κυρίως σώμα του χορού. Κρατάνε στα χέρια τους μεγάλα ξύλινα σπαθιά. Ακολουθούν με αυτά τις κινήσεις-παραγγέλματα του «Βασιλιά», αλλά προστατεύουν και το λουκάνικο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΩΜΕΝΟΥ

Την ημέρα των Φώτων γύρω στο μεσημέρι, ο κόσμος έχει ήδη συγκεντρωθεί στην πλατεία ή στον προαύλιο χώρου του συλλόγου, (πρώην Δημοτικό σχολείο), και περιμένει να δει το πατροπαράδοτο έθιμο. Κάθε χρόνο, παρά το δύσκολο της εποχής, ο κόσμος είναι πολύς, όχι μόνο από το χωριό μας αλλά και από τις γύρω περιοχές. Σε λίγο ακούγεται ο ήχος των μεγάλων κουδουνιών και οι Φωταροί κάνουν την εντυπωσιακή εμφάνισή τους. Πρώτος, με την περίεργή του περιβολή, εμφανίζεται ο «Βασιλιάς». Ακολουθούν οι Φωταροί και τελευταίος βγαίνει ο μάγειρας, κρατώντας δεμένο σε ένα μικρό κοντάρι το λουκάνικο. Όλοι που είναι στο χορό, κρατούν στα χέρια τους από ένα ξύλινο σπαθί, για να ξυλοφορτώσουν αυτούς που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο.

Στη μέση του χορού μπήγεται το μικρό κοντάρι, που πάνω του είναι δεμένο το λουκάνικο και γύρω από αυτό αρχίζουν τον χορό οι Φωταροί. Σκοπός του εθίμου: όποιος θέλει, από τον κόσμο που παρακολουθεί, να προσπαθήσει να πάρει το λουκάνικο.Από την άλλη μεριά οι Φωταροί είναι αυτοί που φυλάνε με τις μαχαίρες το λουκάνικο και δεν επιτρέπουν σε κανένα να το πάρει.

Όπως καταλαβαίνετε, κεντρικό «πρόσωπο» του εθίμου είναι το λουκάνικο! Αυτός που θα καταφέρει τελικά να το πάρει, θα είναι ο καλότυχος της χρονιάς.

Ο χορός αρχίζει. Ο «βασιλιάς» που χορεύει πρώτος με τη μαχαίρα του κάνει διάφορες κινήσεις-κόλπα, που και οι υπόλοιποι Φωταροί είναι υποχρεωμένοι να κάνουν. Σε διαφορετική περίπτωση, ο Βασιλιάς έχει το δικαίωμα σ΄ αυτόν που δεν υπακούσει να τον τιμωρήσει χτυπώντας τον με τη μαχαίρα.

Όσοι βρίσκονται έξω από το χορό προσπαθούν να πάρουν το λουκάνικο. Οι πιο τολμηροί που θα δοκιμάσουν, θα δεχτούν χτυπήματα από όλους τους Φωταρούς. Ο χορός θα τελειώσει όταν θα έρθει κάποιος απ΄ έξω από το χορό και θα καταφέρει να πάρει το λουκάνικο. Οι μαχαίρες πετιούνται στη μέση του χορού και ο χώρος είναι έτοιμος για να δεχθεί όλους τους καλεσμένους, που όλη αυτή την ώρα, παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον τα δρώμενα.

Σε λίγο στήνεται μεγάλος χορός με τη συμμετοχή όλου του κόσμου και κρατάει μέχρι να βασιλέψει ο ήλιος. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί ότι, σε όλη τη διάρκεια του γλεντιού μοιράζεται στους καλεσμένους άφθονο κρασί και νόστιμα λουκάνικα.

ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ

Όπως συμβαίνει με πολλές εθιμικές εκδηλώσεις, έτσι και οι Παλαιοκαστρινοί ερμηνεύουν το δρώμενό τους σύμφωνα με την τοπική παράδοση. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όπως σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, έτσι και στο χωριό μας, έρχονταν οι Τούρκοι και μάζευαν το φόρο της δεκάτης. Μέσα στο χειμώνα είχε τελειώσει πια και η συγκομιδή των καρπών της γης με αποτέλεσμα τα κελάρια των χωριανών να είναι γεμάτα. Έρχονταν λοιπόν οι Τούρκοι στο χωριό για να εισπράξουν τον παραπάνω φόρο, άλλοτε σε είδος και άλλοτε σε χρήμα. Οι παππούδες μας για να τους ξεγελάσουν και να γλιτώσουν τους φόρους, οργάνωναν τραπέζια – καλή ώρα όπως το σημερινό – όπου μεθούσαν τους Τούρκους αξιωματούχους και τους έβαζαν να υπογράψουν χαρτιά, στα οποία φαίνονταν ότι δεν τους χρώσταγαν τίποτα.
Έτσι γλίτωναν από αυτόν τον αβάσταχτο φόρο.

Σύμφωνα με μελέτες και καταγραφές διαφόρων Ερευνητικών Κέντρων Λαογραφίας στην Ελλάδα τέτοιου είδους έθιμα-δρώμενα έχουν τις ρίζες τους στις διονυσιακές τελετές της αρχαίας Ελλάδας.
Οι Φωταροί του Παλαιοκάστρου με το γενικότερο τελετουργικό πλαισίωμα, είναι μια τοπική παραλλαγή του εθίμου των μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, με άμεση αναγωγή σε στοιχεία του Διονυσιακού λατρευτικού κύκλου.

Ότι δηλαδή ο Βασιλιάς φοράει ταλαγάνι, οι κουδούνες και το μαξιλάρι-καμπούρα, ο μάγειρας ντυμένος τσολιάς, οι μιμητικές κινήσεις των Φωταρών, το κέντρο του ενδιαφέροντος ένα λουκάνικο, τα κεράσματα (κρασί φαγητό), ο χορός, οι ευχές και τέλος η ενεργή συμμετοχή του κόσμου, είναι πυρήνας πολλών αγροτικών τελετουργιών που έχουν ως κύριο σκοπό την καλοχρονιά και συμβολίζουν την αναγέννηση της γης ενόψει της άνοιξης που έρχεται. Απόηχος μακρινός από τις τελετουργίες σηματοδοτεί την καταγωγή νεοελληνικών δρώμενων όπως οι Φωταροί του Παλαιοκάστρου.

Εκείνο που έχει σημασία είναι πως τέτοια έθιμα αξιέπαινα αναβιώνουν κάθε χρόνο, ως έκφραση ψυχικής ανάγκης και ως εκπλήρωση καθήκοντος προς την τοπική κοινωνία. Δεν πρέπει λοιπόν να χαθούν και η διατήρηση και συνέχισή τους εξαρτάται πια από εμάς. Για να μην ξεχνούν οι μεγαλύτεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι…